Łęczak fot. M. Karetta

Gęś zbożowa fot. M. Stańczyk

Głównym czynnikiem determinującym rozmieszczenie gatunków oraz skład awifauny danego obszaru jest zdolność ptaków do przemieszczania się i wędrówki, dzięki umiejętności aktywnego lotu. Ptaki przewyższają swoimi możliwościami lokomocyjnymi inne grupy zwierząt lądowych. Spośród fauny województwa śląskiego sezonowe wędrówki podejmują także niektóre nietoperze, a z bezkręgowców - motyle, lecz ich migracja nie wykracza poza nasz kontynent. Tymczasem wiele krajowych populacji ptaków zimuje w południowej Afryce, a zasługująca na miano rekordzisty rybitwa popielata, sporadycznie stwierdzana w województwie, dociera aż do wybrzeży Antarktydy. Przyczyną wędrówki większości ptaków jest zmniejszenie się dostępności pokarmu na obszarze lęgowisk wraz ze zmianą pór roku.

Związany z migracjami ptaków różny status ich występowania w regionie prowadzi do wyodrębnienia gatunków lęgowych i nielęgowych: przelotnych (pojawiających się regularnie podczas przelotów i zimowania) oraz zalatujących (pojawiających się nieregularnie, przypadkowo i sporadycznie, czasem stwierdzonych zaledwie jeden raz).

W województwie śląskim występują ptaki o różnym typie wędrowności. Wśród gatunków lęgowych możemy wyróżnić ptaki osiadłe i koczujące, pozostające cały rok w bezpośredniej lub nieco dalszej okolicy miejsc rozrodu, np. jastrząb, sroka, pluszcz. Obok ptaków wędrownych, u których wszystkie osobniki opuszczają lęgowiska, żyją ptaki częściowo wędrowne, u których tylko część osobników migruje, zaś pozostałe nie odlatują (np. myszołów, sikory). W przypadku kosa wędrówkę podejmują ptaki z zasiedlającej lasy populacji o cechach pierwotnych, natomiast osobniki zsynantropizowane są osiadłe i zimują w miastach. Jeszcze inne populacje opuszczają region na okres zimowania, ale zjawisko to jest słabiej zauważalne, gdyż na ich miejsce przylatują ptaki z północnych i wschodnich lęgowisk danego gatunku (np. gawron, kawka, gil).

Okres polęgowych koczowań, migracji i zimowania dostarcza możliwości obserwacji ptaków nielęgowych. Najpierw, w ramach dyspersji polęgowej, pojawiają się koczujący przedstawiciele gatunków, których lęgowiska położone są stosunkowo niedaleko granic naszego regionu (m.in. czapla biała). Następnie trwa przelot długodystansowych wędrowców, przemieszczających się z położonych na dalekiej północy lęgowisk do miejsc zimowania w obszarze śródziemnomorskim i w Afryce (np. siewka złota, biegusy, brodziec śniady). Przylatują również ptaki, dla których Górny Śląsk jest częścią areału zimowania (gągoł, bielaczek, myszołów włochaty, jemiołuszka, czeczotka itp.).

Wędrówkę ptaków można dostrzec w każdym miejscu naszego regionu, jednak szlaki migracji wielu gatunków biegną przede wszystkim wzdłuż dolin rzecznych: Warty, Górnej Odry i Górnej Wisły. Jesienią trasy te wiodą w kierunku obniżeń i przełęczy w pasmach górskich Beskidów oraz Bramy Morawskiej. Szczególne znaczenie mają zbiorniki zaporowe i kompleksy stawów w dolinach rzek, na których jesienią gromadzą się tysiące migrujących ptaków wodno-błotnych, stada nocujących w szuwarach ptaków wróblowych, a wraz z nimi także ptaki drapieżne. W omawianym regionie funkcję taką pełnią zwłaszcza kompleksy stawów w sąsiedztwie Bramy Morawskiej (Łężczok i Wielikąt), Zbiornik Goczałkowicki wraz z kompleksami stawów w Dolinie Górnej Wisły oraz Zbiornik Żywiecki. Okolice wymienionych akwenów dostarczają najlepszych w regionie możliwości obserwacji ogromnych stad ptaków, a jednocześnie dla samych ptaków stanowią ostoje umożliwiające im odpoczynek oraz regenerację zasobów energetycznych organizmu przed dalszą wędrówką. Warunkiem przetrwania ptasich populacji jest nie tylko ochrona ich biotopów lęgowych, ale także zachowanie miejsc wykorzystywanych w okresie przelotów i zimowania.

Zimowanie ptaków również należy do interesujących zjawisk, zwłaszcza w ostatnich latach, w których zaszło wiele zmian w składzie awifauny zimującej w województwie, związanych w wpływem przemysłu i urbanizacji. Niezamarzające, z powodu zrzutu ścieków i podgrzanych wód, rzeki i zbiorniki oraz powtarzające się łagodne zimy skłaniają wiele tradycyjnie odlatujących ptaków do podjęcia prób zimowania. Coraz częściej można zobaczyć zimującego samotnika, świergotka łąkowego, rudzika czy kopciuszka. Regularnie zimują już stadka kormoranów, czapli siwych, wodników, kokoszek - gatunków, które dawniej zimowały tu sporadycznie lub nie czyniły tego w ogóle.

Wykaz gatunków ptaków nielęgowych województwa śląskiego

Gatunki przelotne

Gatunki zalatujące

Materiał strony opracowano 30 października 2002 roku. Autor opracowania: K. Henel, Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego, Oddział w Rudach.